Ο εκφοβισμός και η βία στο σχολείο

Με την ευκαιρία της Πανελλήνιας Ημέρας κατά της Σχολικής Βίας και του Εκφοβισμού, που γιορτάζεται σήμερα, 06/03/2021, ό Ιάκωβος Παλαιολόγου έγραψε ένα πάντα επίκαιρο άρθρο: Ο εκφοβισμός και η βία στο σχολείο

Το κοινωνικό πρόβλημα της σχολικής βίας ή του σχολικού εκφοβισμού είναι δυστυχώς μια πραγματικότητα σε πολλά σχολεία στη χώρα μας. Αυτοί οι όροι τα τελευταία χρόνια ηχούν όλο και περισσότερο στα αυτιά μας, αφού το φαινόμενο εξαπλώνεται και αποτελεί ένα από τα σοβαρότερα σύγχρονα προβλήματα νεανικής αντικοινωνικής συμπεριφοράς με θύματά μικρά παιδιά. Γι αυτό και το Υπουργείο Παιδείας από το 2012, καθιέρωσε την 6η Μαρτίου ως Πανελλήνια Ημέρα κατά της σχολικής βίας και του εκφοβισμού.

Ο όρος «εκφοβισμός και βία στο σχολείο» (school bullying), σύμφωνα με την Εταιρία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου, χρησιμοποιείται για να περιγράψει μια κατάσταση, κατά την οποία ασκείται εσκεμμένη, απρόκλητη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη βία και επιθετική συμπεριφορά, με σκοπό την επιβολή, την καταδυνάστευση και την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου ή αναστάτωσης σε μαθητές από συμμαθητές τους, εντός και εκτός σχολείου.

Με βάση τα αποτελέσματα μιας μελέτης, που πραγματοποίησε η παραπάνω Εταιρεία σε συνεργασία με την Παιδαγωγική σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, το 29% των μαθητών έχει υποστεί κάποια μορφή εκφοβισμού εντός του σχολικού περιβάλλοντος με συχνότητα δύο ως τρεις φορές το μήνα ή και περισσότερο. Τα αγόρια είναι πιο συχνά θύτες και θύματα εκφοβιστικής συμπεριφοράς, που εμφανίζεται κυρίως στο σχολικό περιβάλλον σε χώρους χωρίς επίβλεψη από τους εκπαιδευτικούς, όπως, η αυλή, ο διάδρομος και η τάξη κατά τη διάρκεια του διαλείμματος. Ταυτόχρονα, η αναλογία των εμπλεκομένων σε περιστατικά βίας, αγοριών-κοριτσιών, είναι 3 προς 1, με τα αγόρια να υπερτερούν σε περιστατικά σωματικής βίας και τα κορίτσια σε περιστατικά λεκτικής.

Οι αιτίες της σχολικής βίας.

Οι αιτίες του φαινομένου είναι πολλαπλές και αυξάνονται συνεχώς. Την εποχή της παγκοσμιοποίησης το μονοπολιτισμικό εκπαιδευτικό σύστημα έχει αντικατασταθεί πλέον από ένα πολυπολιτισμικό και ποικιλόμορφο σύστημα στο οποίο η χώρα μας φαίνεται ότι προσαρμόζεται αργά. Οι οικονομικές ανισότητες και η οικονομική κρίση που σπρώχνει στο περιθώριο της εκπαίδευσης και της σχολικής κοινότητας όλο και περισσότερα νέα παιδιά, οι καινούριες μορφές ψυχαγωγίας των παιδιών, ο έκδηλος ρατσισμός, η έλλειψη του απαραίτητου χρόνου των γονέων και τα λάθος πρότυπα για τα παιδιά είναι κάποιες από τις αιτίες που ευνοούν παραβατικές συμπεριφορές και δημιουργούν αυτό το πολυδιάστατο πρόβλημα στα σχολεία της χώρας μας.

Μορφές της σχολικής βίας.

Το φαινόμενο της σχολικής βίας εκδηλώνεται με διάφορες μορφές, οι οποίες αναλόγως την κατάσταση χωρίζονται σε άμεσες, στις οποίες υπάρχει διαπροσωπική επαφή θύματος - θύτη και σε έμμεσες, όπου δεν υπάρχει επαφή. Όσον δε αφορά στους χειρισμούς μπορούν να είναι πιο ήπιες ή και να κλιμακωθούν φτάνοντας ως και την φυσική βία ή την σεξουαλική παρενόχληση. Έτσι, σύμφωνα με το Δίκτυο κατά της βίας στο σχολείο διαμορφώνονται οι εξής κατηγορίες εκφοβισμού:

Σωματικός: με σπρώξιμο, σκούντημα, χαστούκι, αγκωνιά, γροθιά, κλοτσιά, τρικλοποδιά, χτύπημα με αντικείμενα, τσίμπημα, δαγκωνιά, τράβηγμα μαλλιών κλπ.
Λεκτικός: με απειλές, κοροϊδία, ειρωνεία, βρίσιμο, διάδοση ψευδούς φήμης, σαρκασμό, συκοφαντικές ζωγραφιές, παρατσούκλια και άσχημα σχόλια για φυλετική και εθνική καταγωγή, πεποιθήσεις και θρησκεία, αναπηρία και χρόνια πάθηση, οικογενειακή και οικονομική κατάσταση, σεξουαλικό προσανατολισμό και χαρακτηριστικών φύλου κλπ.
Συναισθηματικός: κοινωνική απομόνωση ή αγνόηση παιδιού, να μην του απευθύνουν το λόγο, καταστροφή πραγμάτων του, λέρωμα ρούχων, εκβιασμός για χρήματα, ανάθεση δυσάρεστων καθηκόντων κλπ.
Ηλεκτρονικός: μέσω email, ηλεκτρονικών μέσων δικτύωσης, κινητών, χρήση κάμερας με σκοπό την απειλή και την ταπείνωση του παιδιού, αποκλεισμός από δικτυακή ομάδα, κλήσεις από άγνωστο νούμερο κλπ.
Σεξουαλικός: ανεπιθύμητο άγγιγμα, χειρονομίες, προσβλητικά μηνύματα, απειλές, χυδαία γράμματα, εικόνες και σκίτσα, πειράγματα κλπ.

Τα θύματα και οι θύτες.

Τα παιδιά, που πέφτουν θύματα του bullying, συνήθως είναι ήσυχα, ευαίσθητα, ανασφαλή, με χαμηλή αυτοπεποίθηση, σωματικά αδύναμα και με μικρό ή ανύπαρκτο κοινωνικό κύκλο. Ωστόσο, ακόμη και τα χαρισματικά παιδιά γίνονται συχνά θύματα πειραγμάτων, σωματικών ή συναισθηματικών επιθέσεων, ενώ άλλα θύματα είναι παιδιά με νοητικές και μαθησιακές δυσκολίες, παιδιά είτε πολύ ψηλά για την ηλικία τους ή πολύ μικρόσωμα.

Τα «αδύναμα» παιδιά που δεν μπορούν να υπερασπιστούν και να προστατέψουν με ριζικό τρόπο τον εαυτό τους νιώθουν ανασφάλεια, άγχος, φόβο, απόγνωση, απομόνωση και παρουσιάζουν τάσεις φυγής. Αισθάνονται ότι απειλούνται, τρομάζουν, παρουσιάζουν σχολική άρνηση και συμπτώματα σχολικής φοβίας καθώς και διάφορες συναισθηματικές δυσκολίες. Μπορεί επίσης να γίνουν επιθετικά και νευρικά, ενώ δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις όπου τα ίδια τα παιδιά – θύματα μπορούν να γίνουν θύτες σε άλλα παιδιά ή στα αδέρφια τους στο σπίτι. Η αλήθεια είναι, πως τα περισσότερα θύματα, τουλάχιστον αρχικά, αποκρύπτουν τον εκφοβισμό που υφίστανται, είτε από φόβο, ντροπή και αίσθημα υπαιτιότητας, είτε επειδή νιώθουν ότι θα απογοητεύσουν τους γονείς τους με την «αδυναμία» τους.

Οι θύτες είναι συνήθως είτε συνομήλικοι, είτε λίγα χρόνια μεγαλύτεροι από τα θύματά τους και προέρχονται κυρίως από το κοινό σχολικό τους περιβάλλον. Είναι συνήθως μαθητές ευέξαπτοι και παρορμητιοί, προσελκύονται από την βία, συχνά επιθετικοί και προς τους ενήλικες, δυσκολεύονται να ακολουθούν το σχολείο και τους κανόνες γενικότερα, έχουν χαμηλά επίπεδα άγχους και ανασφάλειας, φαίνονται σκληροί και δυνατοί, με ανάγκη να καταπιέζουν και να υπερισχύουν στους άλλους, ενώ είναι καλοί στο να μιλούν και να πείθουν, ώστε να προσελκύουν κόσμο ή να αποφεύγουν τις συνέπειες.

Γιατί άραγε, κάποιος γίνεται νταής; Γιατί κοροϊδεύει, απειλεί, και χτυπά; Υπάρχουν ποικίλοι λόγοι. Αρκετοί μαθητές νιώθουν ανασφαλείς. Το να διαλέγουν π.χ. κάποιον και να τον κοροϊδεύουν (εκφοβίζουν, απειλούν, χτυπούν) είναι πράγμα που τους προσφέρει ευχαρίστηση, κύρος, μία αίσθηση παντοδυναμίας, δημοφιλίας, ελέγχου αλλά και πολλές φορές κάποιο υλικό απόκτημα. Σε άλλες περιπτώσεις το κάνουν απλά γιατί δεν γνωρίζουν ότι αυτή η συμπεριφορά δεν είναι αποδεκτή. Ίσως ακόμη, να έχουν βιώσει οι ίδιοι επιθετική συμπεριφορά στο σπίτι ή έχουν μάθει να είναι προκατειλημμένοι απέναντι σε συγκεκριμένες ομάδες ανθρώπων. Τους αρέσει να δείχνουν τη δύναμη τους, όπου κι όπως μπορούν, και έτσι νιώθουν ότι έχουν τον έλεγχο των καταστάσεων. Τέλος, και οι θύτες αποκρύπτουν την άσκηση του εκφοβισμού, είτε επειδή δεν νιώθουν ότι η συμπεριφορά τους είναι επιζήμια, είτε επειδή δεν θέλουν να αντιμετωπίσουν πιθανές αρνητικές συνέπειες από τους ενήλικες.

Η αντιμετώπιση του φαινομένου.

Η ενδοσχολική βία είναι ομαδικό φαινόμενο, καθώς δεν αφορά μόνο τον θύτη και το θύμα, αλλά και όσους είναι παρόντες ή γνωρίζουν την ύπαρξή του, που μπορεί να είναι συνομήλικοι, γονείς ή εκπαιδευτικοί. Άρα, η πρόληψη και η αντιμετώπιση της σχολικής βίας και του εκφοβισμού απαιτεί την ενημέρωση, ευαισθητοποίηση, αξιοποίηση και ανάπτυξη κοινών δράσεων από το σύνολο όλων των εμπλεκομένων, δηλαδή του σχολείου, της οικογένειας και της τοπικής κοινωνίας, που θα πρέπει να συνεργαστούν σε ένα πλαίσιο μιας ολιστικής αντιμετώπισης για την εξάλειψη της νεανικής παραβατικότητας στο σχολείο.

Στο σχολείο.

Το σχολείο αποτελεί μία μικρογραφία της κοινωνίας και ο σχολικός εκφοβισμός έχει αρνητικές συνέπειες στο σχολικό κλίμα, στην κοινωνικοποίηση των παιδιών, στην επικοινωνία της εκπαιδευτικής κοινότητας. Ωστόσο, τα παιδιά δικαιούνται να ζουν και να εργάζονται σε ένα σχολικό περιβάλλον που τους παρέχει ασφάλεια, ηρεμία και σεβασμό. Θα πρέπει λοιπόν να ληφθούν όλα τα απαραίτητα μέτρα για την εξάλειψη αυτού του φαινομένου από τα σχολεία. Κάθε μέλος της σχολικής κοινότητας έχει ρόλο και ευθύνη για την πρόληψη και την αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού. Ο βαθμός εμπλοκής κάθε μέλους, σχετίζεται τόσο με την ιδιότητά του, όσο και με τη σοβαρότητα, τη συχνότητα και την ένταση του περιστατικού εκφοβισμού. Άλλος είναι ο ρόλος και η ευθύνη του διευθυντή του σχολείου, άλλος του εκπαιδευτικού, άλλος των συμμαθητών. Σε κάθε περίπτωση, σε όλη τη διάρκεια του σχολικού χρόνου, κι όχι μόνο μια ημέρα, το σχολείο οφείλει να ενημερώνει τα παιδιά για το φαινόμενο, τις επιπτώσεις μιας αντίστοιχης συμπεριφοράς στα θύματα και να καλλιεργεί τον σεβασμό για τον συνάνθρωπο οργανώνοντας, όπως προτείνει το Υπουργείο Παιδείας:

-    Συζητήσεις στις τάξεις για τα αίτια και τους τρόπους εκδήλωσης της βίας, τους τρόπους πρόληψης, αντιμετώπισης, ανάληψης ευθυνών και ρόλων, ανάλογα με τις ειδικές συνθήκες του κάθε σχολείου,
-    Βιβλιοπαρουσιάσεις και συζητήσεις μεταξύ μαθητών, με αφορμή βιβλία που αναφέρονται στην σχολική βία,
-    Προβολές ταινιών συναφούς θεματολογίας,
-    Δημιουργία αφισών ή/και φυλλαδίων με μηνύματα και πληροφορίες κατά της βίας,
-    Σχετικά εικαστικά εργαστήρια με δημιουργίες των μαθητών,
-    Παρουσιάσεις με επιμέρους άξονες της θεματολογίας από ομάδες μαθητών,
-    Θεατρικά, μουσικά ή/και χορευτικά δρώμενα,
-    Αναρτήσεις στο διαδίκτυο, σε σχολικά sites / blogs, αναφορικά με δράσεις και έρευνες σχετικά με το φαινόμενο, κλπ. (βλέπε π.χ. Το φετινό βίντεο των μαθητών του Λυκείου Ευηνοχωρίου Αιτωλοακαρνανίας κατά του σχολικού εκφοβισμού https://bit.ly/3uZd0d6 )

Στην οικογένεια.

Σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση του φαινομένου παίζουν οι γονείς. Οι γονείς είναι υπεύθυνοι να μαθαίνουν στα παιδιά τους την διαφορετικότητα, την ισότητα, και τον σεβασμό προς όλους. Όλοι είμαστε ίσοι αλλά όχι ίδιοι.

Αν υποψιαστούν ότι το παιδί τους έχει πέσει θύμα εκφοβισμού είναι σημαντικό να το προσεγγίσουν και να συζητήσουν μαζί του, ενώ σε επόμενη φάση πρέπει να προσεγγίσουν και τους εκπαιδευτικούς του σχολείου. Υπάρχουν απλές ερωτήσεις που βοηθούν τους γονείς να γνωρίσουν, αν το παιδί τους έχει πέσει θύμα εκφοβισμού, όπως: Με ποιον έπαιξες σήμερα και γιατί; Τι παιχνίδια έπαιξες σήμερα; Πέρασες καλά; Ανυπομονείς να πας αύριο στο σχολείο; Υπάρχει κάποιος στο σχολείο που δεν συμπαθείς; Γιατί; Τι έκανες σήμερα στο διάλειμμα; Στη συνέχεια, ίσως θα χρειαστεί να απενοχοποιήσουν το παιδί τους λέγοντάς του ότι κανείς δεν έχει το δικαίωμα να του φέρεται άσχημα, χωρίς φυσικά να το προτρέπουν να «απαντήσει» στο θύτη με βία. Το παιδί νιώθει αυτομάτως πιο δυνατό, αν βλέπει ότι έχει υποστηρικτικό οικογενειακό δίκτυο, όπου μπορεί να μιλήσει για όλα όσα βιώνει και να αποκαλύψει πτυχές του εαυτού του, που ίσως κρύβει από τους γονείς.

Αν αντίθετα, οι γονείς υποψιαστούν ότι το παιδί τους μπορεί να ασκεί bullying, πριν προβούν σε συμπεράσματα, θα πρέπει να μιλήσουν μαζί του για το πώς τα πηγαίνει με τους συμμαθητές του και αν αντιμετωπίζει προβλήματα το ίδιο. Το πρώτο βήμα είναι να αναγνωρίσουν οι ίδιοι οι γονείς ότι υπάρχει πρόβλημα. Στη συνέχεια, πρέπει να του δώσουν να καταλάβει ότι είναι λάθος, όποιες και αν είναι οι συνθήκες. Το επόμενο βήμα είναι να πουν στο παιδί ότι θέλουν να συνεργαστούν με υποστήριξη και αγάπη, ώστε να αλλάξουν αυτές οι συνθήκες. Τέλος, θα πρέπει να συμπεριλάβουν το σχολείο στην προσπάθειά τους με ένα θετικό και εποικοδομητικό τρόπο κλείνοντας ραντεβού με το δάσκαλο του παιδιού, συζητώντας το πρόβλημα εκτεταμένα, μαθαίνοντας ποια είναι η πολιτική του σχολείου σε τέτοια περιστατικά, ρωτώντας να μάθουν τι είναι αυτό που μπορούν να κάνετε από τη δική τους πλευρά και καταστρώνοντας τελικά ένα πλάνο μαζί με τον εκπαιδευτικό και το διευθυντή του σχολείου. Ωστόσο, το πιο σημαντικό είναι οι γονείς να επιδείξουν οι ίδιοι σεβασμό και νοιάξιμο στη συμπεριφορά τους , εφόσον είναι το πρότυπό του παιδιού τους. Να το βοηθήσουν δηλαδή, να νιώθει καλά με τον εαυτό του και να αναπτύξει θετικές σχέσεις. Να το ακούσουν με ενσυναίσθηση και να μην το κριτικάρουν. Να του επιτρέψουν να μπορεί να εκφράζει και τα δύσκολα συναισθήματά του, όπως ο θυμός και η λύπη.

Στην κοινωνία.

Τέλος, σε επίπεδο κοινωνίας θα πρέπει να γίνουν συστηματικές προσπάθειες για την ενδυνάμωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την ενίσχυση των αξιών του σεβασμού, της ισότητας και της αλληλεγγύης. Ταυτόχρονα, θα ήταν βοηθητικό να έχουμε όλοι πρόσβαση για συμβουλές από δημόσιους κοινωνικούς λειτουργούς και ψυχολόγους. Θα ήταν θετικό τα ΜΜΕ και το διαδίκτυο, που αποτελούν πλέον αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας μας, να χρησιμοποιούνται για καλό προβάλλοντας ιστορίες εκφοβισμού και παρέχοντας συμβουλές και υποστήριξη. Είναι σημαντικό να στοχεύσουμε στη δημιουργία μιας κοινωνίας όπου η ποικιλομορφία και η διαφορετικότητα θα είναι σεβαστές και η αξιοπρέπεια του ανθρώπου θα εκτιμάται και ενθαρρύνεται. Ωστόσο, ο καθένας μας ας αναρωτηθεί τι μπορεί να κάνει επιπλέον ο ίδιος προσωπικά. Αρχικά, ας μάθουμε να αναγνωρίζουμε τέτοιου είδους συμπεριφορές και να τις καταδικάζουμε ακόμη κι όταν δεν μας αφορούν άμεσα! Μπορεί να μην είμαστε παιδιά, ή γονείς για να μας αφορά απευθείας το θέμα, αλλά στον οικογενειακό ή κοινωνικό μας περίγυρο, θα υπάρχουν σίγουρα παιδιά που χρειάζονται τη βοήθειά μας.

Ας μη μένουμε αμέτοχοι! Ας γίνουμε μέρος της λύσης του προβλήματος! Μπορούμε. Στόχος μας: ούτε ένας μαθητής θύμα βίας και εκφοβισμού

Συγγραφή Άρθρου

ΙΑΚΩΒΟΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ